De mooiste cenacoli in Florence
Wandel met ons mee langs de mooiste, door toeristen nog vrijwel onontdekte versies van het Laatste Avondmaal (cenacolo in het Italiaans), die in Florence te zien zijn.
Startpunt: Piazza San Marco | Eindpunt: Piazza Santa Croce
San Marco
De wandeling begint in het klooster van San Marco, aan het gelijknamige plein in het noorden van het centrum. Het San Marco-klooster is vooral bekend om de prachtig gedecoreerde cellen, die allemaal zijn voorzien van een gedetailleerd fresco van Fra Angelico.
Het Laatste Avondmaal is iets minder bekend, maar zeker de moeite van een bezoekje waard. Het ontwerp en de uitvoering zijn van de hand van Domenico Ghirlandaio. Naast Jezus en zijn leerlingen heeft Ghirlandaio veel dieren afgebeeld. De kwaadaardige kat naast Judas spreekt voor zich!
Museo di Andrea del Castegno
Even verderop, aan de Via XXVII Aprile 1, vind je een Laatste Avondmaal van Andrea del Castagno. De schildering bevindt zich in een van de eerste kloosters in Florence die tijdens de renaissance een eigen refter kregen, dat van de Benedictijner nonnen van Sant’Apollonia. Dankzij de enorme bloei van de stad werden kosten noch moeite gespaard. De inwoners van de stad wisten al lange tijd – van horen zeggen – dat de wanden van de refter bedekt waren met prachtige fresco’s, maar de starre kloosterbepalingen zorgden ervoor dat deze fresco’s lange tijd onbekend bleven bij iedereen die buiten de muren van het klooster vertoefde.
Pas in 1860 werd het klooster opgeheven en kwam het Laatste Avondmaal tevoorschijn. In eerste instantie werd het fresco toegeschreven aan Paolo Uccello; pas later werd duidelijk dat het Andrea del Castagno was die het Laatste Avondmaal en de andere fresco’s heeft vervaardigd.
Naast het Laatste Avondmaal zijn er in de refter, die nu is omgetoverd tot het Museo di Andrea del Castagno, nog drie andere fresco’s te zien, met als thema’s de wederopstanding, de kruisiging en de begrafenis van Christus.
Laatste Avondmaal van Fuligno
Onze volgende stop is de Via Faenza 42, waar vroeger het klooster van de nonnen van Foglino was gevestigd, dat in 1829 werd omgebouwd tot een weeshuis voor arme meisjes. Het Laatste Avondmaal werd bijna twintig jaar later, in 1845, ontdekt en in eerste instantie toegekend aan Raphael. Tegenwoordig schrijven kenners het echter toe aan zijn meester, Pietro Vannucci, die beter bekend is onder zijn bijnaam ‘il Perugino’. Hij zou het Laatste Avondmaal geschilderd hebben tussen 1493 en 1496. Dit fresco wordt beschouwd als een van de meest belangrijke voorbeelden van de Umbrische cultuur tijdens de renaissance in Florence.
Nog een Laatste Avondmaal van Ghirlandaio
Voor we de oversteek naar de wijk Oltrarno maken, houden we halt bij het Laatste Avondmaal van Ghirlandaio in de Ognissanti, aan het Piazza Ognissanti 42. De grote refter van Ognissanti ligt tussen de eerste en de tweede kloostergang van het oude klooster. Hier vind je Ghirlandaio’s Laatste Avondmaal, dat de complete wand van ruim acht bij vier meter bedekt. De schilder legde het moment vast waarop Jezus aankondigt dat een van de tafelgenoten hem later zal verraden.
Op verzoek van de kloosterlingen verwerkte Ghirlandaio veel symboliek in zijn Laatste Avondmaal. Zo verwijzen de eeuwig groen blijvende planten, de vlucht van de kwartels, de sinaasappels en de kersen, de duif en de pauw naar de lijdensweg en de verlossing van Christus.
Laatste Avondmaal van Orcagna
In Oltrarno, dat letterlijk ‘aan de overkant van de rivier de Arno’ betekent, brengen we een bezoek aan het Laatste Avondmaal van Orcagna, in de refter van de Santo Spirito-kerk (Piazza di Santo Spirito 29). Het Santo Spirito-complex in Oltrarno telde vroeger maar liefst twee kloosters, het Chiostro dei Morti (Klooster van de Doden) en het Chiostro Grande (Grote Klooster).
Het eerste klooster dankte zijn naam aan de graven die de muren sierden. Het tweede klooster, van de hand van Bartolomeo Ammannati, was veel klassieker van vorm. Van beide kloosters is nu niet veel meer over, maar links van de kerk kun je wel nog de oude refter bezoeken, het Cenacolo di Santo Spirito, met een Laatste Avondmaal van Andrea Orcagna. Zijn fresco is – hoewel flink beschadigd - een van de weinige voorbeelden van laat-gotische kunst die in Florence te zien zijn.
Laatste Avondmaal van Franciabigio
Vlak bij de Porta Romana, op Piazza della Calza 6, vind je dit bijzondere Laatste Avondmaal. Het is te bewonderen in het klooster Convento della Calza, dat genoemd is naar de gewaden die de broeders droegen en die blijkbaar wel wat weg hadden van kousen. Het klooster is inmiddels omgetoverd tot een hotel en congrescentrum, maar het is nog steeds grotendeels toegankelijk voor bezoekers. Bel wel even van tevoren om te vragen of je welkom bent. Het is de moeite echt meer dan waard, want in de oude refter vind je een van de minst bekende cenacoli van Florence. Het is gemaakt door Franciabigio, die zich hierbij liet inspireren door Leonardo da Vinci’s Laatste Avondmaal in Milaan.
Laatste Avondmaal van Taddeo Gaddi
Na dit bijzondere Laatste Avondmaal keren we weer terug naar het historisch centrum, naar het Piazza di Santa Croce om precies te zien. Het Laatste Avondmaal dat hier te zien is, in het klooster naast de gelijknamige kerk, valt bijna in het niet in dit rijk versierde complex, waar je aandacht vooral wordt getrokken door de enorme grafmonumenten, de kapellen die allemaal wel iets van een grote kunstenaar herbergen en het kruisbeeld van Cimabue, waaraan de kerk haar naam dankt. Toch is het een aanrader om even stil te staan bij het (lichtbeschadigde) fresco van het Laatste Avondmaal van Taddeo Gaddi, al was het maar om de prachtige compositie die het vormt met het fresco erboven, een kruisiging met een levensboom op de achtergrond.
Laatste Avondmaal van Andrea del Sarto
Het klooster dat behoort bij de San Salvi kerk, net even buiten de stadsmuren van Florence, herbergt een van de meesterwerken van Andrea del Sarto. Drie ruimtes van het klooster zijn opengesteld voor bezoekers: de lavabo, waar de monniken hun handen wasten voor ze aan tafel gingen, de keuken en de refter, waar het Laatste Avondmaal van Andrea del Sarto te bewonderen is. In de lavabo vind je veel belangrijke Florentijnse kunstwerken uit de zestiende eeuw, van onder meer Giorgio Vasari, Ridolfo del Ghirlandaio, Pontormo en Raffaellino del Garbo.
Laatste Avondmaal van Vasari in museum Santa Croce
In het Museo dell'Opera di Santa Croce is sinds november 2016 weer het Laatste Avondmaal van Giorgio Vasari te bewonderen. Precies vijftig jaar nadat het schilderij tijdens de grote overstroming van de Arno in Florence op 4 november 1966 zwaar werd beschadigd en van het toneel verdween. Met de nieuwste technieken heeft men het meesterwerk van Vasari weten te restaureren.
Giorgio Vasari schilderde het werk in 1546. Het was niet bedoeld voor de Santa Croce, maar voor de refter van de Murate, het Benedictijner klooster aan de huidige Via Ghibellina. Tijdens de Franse overheersing in Florence (1808-1810) werd dit klooster gesloten. Alle schilderijen, beelden en andere kunstschatten werden verdeeld over andere kerken en kloosters in de stad.
Vasari’s Laatste Avondmaal verhuisde in eerste instantie naar het klooster van de San Marco. In 1815 werd het werk nogmaals verplaatst, naar de Santa Croce, waar het een plek kreeg in de Cappella Castellani. Hier was het meer dan vijftig jaar te zien, tot het in de jaren tachtig van de negentiende eeuw naar de oude refter van het klooster werd verplaatst, waarvan men in die tijd al een museum wilde maken. Toen het museum werd uitgebreid (tussen 1959 en 1962) werd het grote olieverfschilderij verplaatst naar de huidige eerste zaal, waar het te zien was tot het op 4 november 1966 tijdens de overstroming van de Arno onder een dikke laag modder werd bedolven.
Pas na zo’n veertig jaar kwamen de juiste technologieën ter beschikking om het werk te restaureren. Dat kostte veel tijd – het werk was immers zwaar beschadigd – maar sinds november 2016 prijkt het werk weer in het museum van de Santa Croce!